|
|
|
Qaraqalpaqstan tábiat ilimleri ilimiy-izertlew institutı
|
Haywanat dúnyası ekologiyası laboratoriyası
|
ÓzR IA Qaraqalpaqstan bóliminde bioekologiya iliminiń tariyxı XX ásirdiń 40-jıllarınan baslanıp, Qaraqalpaqstan ekonomika hám mádeniyat institutında dáslepki ekologiyalıq-biologiyalıq izertlewler biologiya ilimleriniń kandidatı, docent S.O.Osmanov tárepinen alıp barıldı.
Birinshi biologiyalıq bólim - Balıqshılıq sektorı 1957-jılı Ózbekstan Ilimler Аkademiyasınıń еkonomika hám mádeniyat institutınan qayta shólkemlestirilgen Kompleks ilim-izertlew institutı quramında shólkemlestirilgen. Bul sektordıń Qaraqalpaqstan ASSR ında balıq zapasların qorǵaw hám kóbeytiw mashqalası menen shuǵıllanıwǵa biologiya ilimleri kandidatı, keyin ala biologiya ilimleriniń doktorı (1969), Ózbekstanǵa (1964) hám Qaraqalpaqstanǵa (1978) xızmet kórsetken ilim ǵayratkeri S.O. Osmanov kiristi.
Ózbekstan Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan filialınıń shólkemlestiriliwi (1959) Qaraqalpaqstanda biologiya iliminiń rawajlanıwına qosımsha imkaniyatlar berdi. Sol dáwirde filial Prezidiumı janında biologiyalıq baǵdarda jańa bólimler ashılıp, kóplegen ilimiy oraylarǵa jergilikli kadrlar aspiranturaǵa jiberildi. 1995-jili botanika sektori dúzildi. Mikrobiologiya hám jer ústi haywanatları laboratoriyaları 1961-jılı ashıldı.
1966-jılı barlıq biologiya laboratoriyaları filial janında jańadan shólkemlestirilgen Tábiyiy ilimler kompleks institutı (Tábiyiy ilimler kompleks institutı-TIKI) quramına kirdi. 1990-jılı region hám onıń xalqın awqam kóleminde Aral teńiziniń qurıwı aqıbetlerinen qutqarıw boyınsha ilimiy tiykarlanǵan muwapıqlastırıwshı qararlar qabıl etiw zárúr bolǵan waqıtta Aral ilim-izertlew muwapıqlastırıwshı orayı (ARMM), al Nókis qalasında onıń Nókis bólimi shólkemlestirildi.
Ol jerge TIKI kóplegen biolog qánigeler jumıs islew ushın mirát etilgen. 1992-jılı bul oray ÓzR IA Qaraqalpaqstan bólimi janındaǵı Aralboyı regionınıń ekologiyalıq mashqalaları bólimine aylandırıldı.
1994-jili ÓzR IA QQB Bioekologiya instituti shólkemlestirildi.
2012-jılı Ózbekstan Respublikası Ilimler akademiyası sistemasında Qaraqalpaqstan bóliminde Tábiyiy ilimler kompleksli institutı tiykarında Qaraqalpaq tábiyat ilimleri ilim-izertlew institutı ashıldı.
Haywanatlar dúnyası ekologiyası laboratoriyası tómendegi strukturalıq bólimlerden ibarat:
- Balıqlar ekologiyası toparı;
- Entomologiya, ornitologiya, teriologiya toparı
Balıq ekologiyası toparı
Aral-Ámiwdárya basseyni balıqlar populyaciyasınıń biologiyalıq kóp túrliligin, ixtiocenozlardıń túrler hám strukturalıq kóp túrliligin hám olardıń tikleniw potencialın, balıqlardıń morfo-ekologiyalıq ózgesheliklerin hám fon túrleriniń óndirislik ózgesheliklerin úyreniw; Aral basseyni balıqlar populyaciyasınıń biologiyalıq kóp túrliligin saqlap qalıw, onıń resurslarınan turaqlı paydalanıw hám regionda balıqshılıqtı rawajlandırıwdıń ilimiy tiykarların islep shıǵıw.
Entomologiya, ornitologiya, teriologiya toparınıń tiykarǵı ilimiy baǵdarı - Qubla Aralboyı sharayatında haywanatlar faunasınıń dinamikasın izertlew hám monitoring etiw, paydalı haywanatlar populyaciyalarınan regionallıq paydalanıwdıń ekologiyalıq tiykarların úyreniw, zıyanlı haywanatlar sanın sheklew, hár qıylı biogeocenozlar quramındaǵı haywanatlar populyaciyasınıń ulıwma islew principlerin hám ayırım túrlerdiń ekologiyalıq ózgesheliklerin anıqlaw, Aral ekologiyalıq krizisi sharayatında faunanıń biokóptúrliligin saqlap qalıw, qorıqxanalar hám qorǵalatuǵın aymaqlar shólkemlestiriw boyınsha usınıslar tayarlaw.
Entomologiya toparı
Entomologiya toparınıń tiykarǵı baǵdarı Aralboyı regionınıń tabiyiy biocenozlar entomofaunasın, onıń xojalıqtaǵı ornı hám áhmiyetin anıqlaw, Qubla Aralboyı sharayatında jánliklerdiń ekologiyalıq-biologiyalıq ózgesheliklerin úyreniw bolıp tabıladı.
Ornitologiya toparı
Ornitologiya toparınıń tiykarǵı baǵdarı - quslardıń báhárgi hám gúzgi ushıp ótiwshi, qıslawshı hám otırıqshı, uyalawshı túrleriniń biologiyası, ekologiyası hám sanın úyreniw bolıp esaplanadı. Alınǵan nátiyjeler tiykarında Aralboyı regionınıń ekologiyalıq sharayatın jaqsılaw, aviafaunanıń biologiyalıq kóp túrliliginiń pútinligin tiklew hám saqlaw jolları usınıs etiledi.
Teriologiya toparı
Qubla Aralboyı sharayatında sút emiziwshiler faunası dinamikasın izertlew hám monitoring jumısların alıp barıw, xalıq xojalıǵında paydalı haywanatlar populyaciyalarınan regionallıq paydalanıwdıń ekologiyalıq tiykarların úyreniw ham zıyanlı haywanatlar sanın tartipke salıw, hár qıylı biogeocenozlar quramındaǵı haywanatlar populyaciyasınıń hám ayırım túrlerdiń ekologiyalıq ózgesheliklerin anıqlaw, Aral ekologiyalıq krizisi sharayatında faunanıń biokóptúrliligin saqlap qalıw, qorıqxanalar hám qorǵalatuǵın aymaqlar shólkemlestiriw boyınsha usınıslar tayarlaw.
Házirgi waqıtta laboratoriyada "Qubla Aralboyı sharayatında faunistikalıq kompleksler dinamikasın sistemalı izertlew" hám "Qubla Aralboyı aymaǵında ózgeriwsheń gidrorejim sharayatında kóller ixtiofaunasınıń transformaciyası hám akvakul’turanı rawajlandırıwdı izertlew" (2025-2029-jıllar) fundamental joybarları ámelge asırılmaqta. Sońǵı jılları xızmetkerler tárepinen izertlew materialları boyınsha járiyalanǵan ilimiy jumıslar:
Monografiyalar:
1. Утемуратова Г.Н. Популяционный анализ грызунов в условиях Южного Приаралья // Монография, Ташкент «Lesson Press», 2023 . – c. 128.
2. Мамбетуллаева С.М. Популяционная экология мелких млекопитающих в условиях трансформации природной среды Южного Приаралья // Монография. LAP LAMBERT Academic Publishing, 2023. 190 с.
https://drive.google.com/file/d/12Ka00lHy8yzXFHyq0oItnNRSrZdH_w4A/view?usp=sharing
3. Мамбетуллаева С.М., Туреева К.Ж. Закономерности процесса антропогенной деградации водных объектов в Южном Приаралья // Монография. Ташкент, Изд-во «LESSON PRESS», 2023.- 140 с.
4. Тлеумуратова Б.С., Мамбетуллаева С.М. Методологические проблемы Аральского кризиса // Монография. Нукус, Изд-во «AVANGARD-BASPA», 2024. – 264 с.
Учебники и Учебно-методические пособия:
1. Мамбетуллаева.С.М..Мамутов Н.К. Экономика природопользования. Учебное пособие. Ташкент., «Lesson press», 2023.
2. Yormatova D., Mambetullaeva S.M., Ajiev A.B., K.Tureeva, T. Orazbaev «QALA HAM SANAAT EKOLOGIYASI».- Sabaqliq. – Nokis, 2024, Station X.- 220 b.
Ilimiy maqalalar:
1. Mambetullaeva S.M. Utemuratova G.N., Yeshchanova S.Sh. Kudaybergenova U.K, Bekmuratov B. M. Abdinasirova N.A. Analysis of The Dynamics of The Number of Mammalian Populations in The Conditions of The Southern Aral Sea // Journal of Advanced Zoology 2023, Volume 44, Issue S-5 https://doi.org/10.17762/jaz.v44iS-5.1560)
2. Утемуратова Г.Н., Кудайбергенова У.К., Мамбетуллаева С.М., Танирбергенов К.Ж. Вопросы сохранения биоразнообразия на территории национального парка «Южный Устюрт», как фактор устойчивости экосистем Приаралья // Вестник Хорезмской академии Маъмуна, Хива, 2023.- № 7/1.- С. 143-146.
3. Атаджанов Х.Л., Мамбетуллаева С.М., Утемуратова Г.Н. Об одном методе исследования динамики численности и структуры популяции ондатры (Ondatra Zibetnica: Mammalia) // Вестник ККО АН РУз, 2023, № 3. C. 33-43.
4. Alimova S.Z., Mambetullaeva S.M., Synergetic approach to the analysis of the dynamics of the population of the musberry population in the conditions of the Aral region // American Journal of Research in Humanities and Social Sciences, Volume 11, | April, 2023.- p. 204-211, www.americanjournal.org
5. Бекмуратова Д.М., Мамбетуллаева С.М. Анализ влияния техногенной трансформации экосистем на мелких млекопитающих Южного Приаралья // Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси: илмий журнал. – 2023. – №4/1(107), C. 52-57. http://mamun.uz/uz/page/56
6. Ramatulla Temirbekov, Ablatdin Musaev, Irina Israilova, Azamat Zholdasbaev, and Nurlybai Myrzambetov. Ecological features and resource status of carp fish in the lower Amu darya river// СКОПУС E3S Web of Conferences 555, 02013 APEEM (2024), р.1-7. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202455502013
7. Мырзамбетов Н.А., Темирбеков Р.О., Мусаев А.К., Исраилова И.О., Даулетмуратова Б.К., Кенесбаева Б.Ш. Характеристика основных групп зоопланктона водоемов низовьев реки Амударьи // Universum: химия и биология, № 7(121), – Москва. - 2024 г. DOI - 10.32743/UniChem.2024.121.7.17775https://7universum.com/ru/nature/archive/item/category/7121
8. Р.О. Темирбеков, А.К. Мусаев, И.О. Исраилова, К.К. Есемуратов, Б.К. Даулетмуратова Биоэкологическая характеристика амурского белого леща Parabramis pekinensis (Basilewsky, 1855) низовьев реки Амударьи // Путь Науки. 2024. № 11 (129) E-mail: sciway@mail.ru Website: www.scienceway.ru
Patentler hám guwalıqlar:
1. Патент на изобретение IAP 7732, 16.04.2024. Питательная среда для культивации Хлореллы / Рустамова Севара Рустамовна, Утемуратова гулширин НАжиматдиновна, Мамбетуллаева Светлана Мирзамуратовна
2. Патент на полезную модель FAP 2539, 17.07.2024. Ҳайвонларни озиқлантириш учун ряскани йил давомида саноат миқиёсида етиштириш усули / Рустамова Севара Рустамовна, Утемуратова гулширин НАжиматдиновна, Мамбетуллаева Светлана Мирзамуратовна
3. Саноат намунаси патенти SAP 2552, 28.05.2024. Микросувўтлар етиштириш учун аквариум / Рустамова Севара Рустамовна, Утемуратова гулширин НАжиматдиновна, Мамбетуллаева Светлана Мирзамуратовна
4. Гувоҳнома DGU 26316, 17.07.2023. Икки гуруҳ балиқлар кўрсаткичлари орасидаги дифференциация, корреляция ва регрессия тенгламаси /Атаджанов Х.Л., Темирбеков Р.О., Мусаев А.К., Исраилова И.О., Жолдасбаев А.М.
5. Гувоҳнома DGU 26863, 21.08.2023. Ондатра популяцияси сон динамикасини прогнозлаш дастури / Атаджанов Х.Л., Мамбетуллаева С.М., Утемуратова Г.Н.
6. Mambetullaeva S.M., Shaniyazov S.O., Rustamova S.R. Определение COI 8 мтДНК Salsola richter и Sphaerophysa salsula Национального центра биотехнологической информации под инвентарным номером PQ567895,
www.blast.ncbi.nlm.nih.gov // База данных GenBank Национального центра биотехнологической информации под инвентарным номером PQ567895, ссылка от 11 ноября 2024 г., www.blast.ncbi.nlm.nih.gov
|
|
|
|
|
|
|
|
