Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ so’z jasali’w sistemasi’ Àâòîð:M.Da’wletov, M.Qudaybergenov No’kis «Ilim» 2021 Bul jumis «Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ so’z jasaliw sistemasi» dep atalip, onin’ da’slepki bo’liminde morfemika ha’m so’z jasaliwg’a qatnasli tiykarg’i tu’sinikler, sonday-aq, so’z jasaliw usillari, so’z jasaliwdin’ o’nimli ha’m o’nimsizligi so’z etildi. «So’z shaqaplarinda so’z jasaliw sistemasi» dep atalg’an ekinshi bo’limde ha’r bir so’z shaqabindag’i so’zlerdin’ affiksaciya ha’m so’z qosiliw usillari arqali jasaliwi berildi. Sonin’ menen qatar usi bo’limde morfonologiya, so’z shaqaplarindag’i so’zlerdin’ jasaliwinda ushirasatug’in morfonologiyaliq qubilislar til faktleri tiykarinda ko’rsetildi. Atalg’an jumisti joqari oqiw orinlarinin’ oqitiwshi ha’m studentleri, akademiyaliq licey ha’m ka’sip-o’ner kolledjleri, mektep mug’allimlerinin’ paydalaniwina boladi. MAZMUNI’ Kirisiw 3 M O R F E M I K A Morfemika haqqinda tu’sinik 7 Morfemikada u’yreniletug’in obyektler 8 Affiks morfemalardin’ seslik du’zilisi ha’m buwin qurilisi 18 So’z jasaliwg’a qatnasli tiykarg’i tu’sinikler 25 So’z jasaliw usillari 30 So’z jasaliwdin’ o’nimli ha’m o’nimsizligi 33 SO’Z SHAQAPLARI’NDA SO’Z JASAW SISTEMASI’ Atliqtin’ jasaliwi 36 Atliqtin’ affiksaciya usili menen jasaliwi 38 Adam ma’nisindegi atliqlardin’ jasaliwi 38 Atawish so’z tiykarli abstrakt atliqlar 43 Orin ma’nisin bildiretug’in atliqlar 46 Feyil tiykarli do’rendi atliqlar 47 Feyil tiykarli az o’nimli atliqlar 49 Feyil tiykarli o’nimsiz atliqlar 50 Ekiklewish tiykarli do’rendi atliqlar 50 Atliqtin’ so’z qosiliw usili arqali jasaliwi 51 Qospa atliqlar 55 Dizbekli qospa atliqlar 57 Birikken qospa atliqlar 59 Jup qospa atliqlar 61 Qisqarg’an qospa atliqlar 62 KELBETLIKTIN’ JASALI’WI’ Kelbetliktin’ jasaliwi boyinsha tu’sinik 68 Kelbetliktin’ affiksaciya arqali jasaliwi 72 Atliq tiykarli kelbetlikler 72 Feyil tiykarli kelbetlikler 81 Kelbetlik tiykarli kelbetlikler 84 Sanliq, almasiq ha’m eliklewish tiykarli kelbetlikler 85 Kelbetliktin’ so’z qosiliw usili menen jasaliwi 86 Qospa kelbetlikler 86 Dizbekli qospa kelbetlikler 87 Birikken kelbetlikler 90 Jup kelbetlikler 91 Eki komponenti ha’r tu’rli formadag’i jup kelbetlikler 92 Eki komponenti de bir tu’bir formada ta’kirarlanip kelgen jup kelbetlikler 93 FEYILDIN’ JASALI’WI’ Feyildin’ jasaliwi tuwrali tu’sinik 94 Feyildin’ affikatsiya usili menen jasaliwi 95 Atawish tiykarli feyiller 95 Atliq tiykarli feyiller 95 Atawish tiykarli feyil jasawshi basqa affiksler 98 Kelbetlik tiykarli feyiller 101 Sanliq ha’m almasiq tiykarli feyiller 102 Ra’wish tiykarli feyiller 102 Eliklewish tiykarli feyiller 103 Bayanlawishliq so’z shaqabi ha’m tan’laq tiykarli feyiller 104 Feyil tiykarli feyiller 104 Tu’r kategoriyasinin’ affiksleri arqali jasalg’an feyiller 106 Da’reje kategoriyasinin’ affiksleri arqali jasalg’an feyiller 107 Feyildin’ so’z qosiliw usili arqali jasaliwi 109 Qospa feyiller 114 Atawish tiykarli dizbekli qospa feyiller 114 Feyil tiykarli dizbekli qospa feyiller 119 Birikken qospa feyiller 125 Jup feyiller 125 RA’WISHTIN’ JASALI’WI’ Ra’wishtin’ jasaliwi boyinsha tu’sinik 127 Ra’wishtin’ affikatciya usili menen jasaliwi 132 1. Atliq tiykarli ra’wishler 134 2. Kelbetlik tiykarli ra’wishler 136 3. Sanliq tiykarli ra’wishler 137 4. Almasiq tiykarli ra’wishler 137 5. Ra’wish tiykarli ra’wishler 138 6. Feyil tiykarli ra’wishler 140 7. Eliklewish tiykarli ra’wishler 141 Ra’wishtin’ so’z qosiliw usili menen jasaliwi 141 Qospa ra’wishler 142 Birikken qospa ra’wishler 142 Dizbekli qospa ra’wishler 144 Turaqli dizbeklerdin’ ra’wishler 148 Juplasiw arqali jasalg’an ra’wishler 150 Eki sin’ari da ma’nili jup ra’wishler 151 Bir sin’arli ma’nili, ekinshisi ma’nisiz jup ra’wishler 154 Eki sin’arida ma’nisiz jup ra’wishler 155 Sanliq, almasiq, tan’laq ha’m eliklewishtin’ jasaliwi 155 SANLI’QTI’N’ JASALI’WI’ Almasiqtin’ jasaliwi 157 Tan’laqtin’ jasaliwi 160 Eliklewishlerdin’ jasaliwi 161 MORFONOLOGIYA Morfonologiya haqqinda tu’sinik 162 So’z shaqaplarinda morfonologiyaliq qubilislar 167 Atliqlarda morfonologiyaliq qubilislar 167 Almasiqlarda morfonologiyaliq qubilislar 170 Kelbetliklerdin’ morfonologiyaliq qubilislari 171 Sanliqlarda morfonologiyaliq qubilislar 172 Ra’wishlerde morfonologiyaliq qubilislar 174 Feyillerde morfonologiyaliq qubilislar 175 Eliklewishlerde morfonologiyaliq qubilislar 176 QOSI’MSHA so’zlerdin’ o’nimli, az o’nimli ha’m o’nimsiz jasaliwinin’ dizimi 178 Atliqtan atliq jasawshi affiksler 178 O’nimli 178 Az o’nimli 178 O’nimsiz 179 Feyilden atliq jasawshi affiksler 179 O’nimli 179 Az o’nimli 179 O’nimsiz 180 Eliklewishten atliq jasawshi affiksler 180 Kishireytiw ha’m erkeletiw formali atliqlar 180 Kelbetlik jasawshi o’nimli, az o’nimli ha’m o’nimsiz affikslerdin’ dizimi 181 Atliqtan kelbetlik jasawshi affiksler 181 O’nimli 181 Az o’nimli 181 Feyilden kelbetlik jasawshi affiksler 182 O’nimli 182 Az o’nimli 182 O’nimsiz 182 Kelbetlikten kelbetlik jasawshi affiksler 183 O’nimli 183 O’nimsiz 183 Sanliq, almasiq ha’m eliklewish so’zlerden kelbetlik jasawshi affiksler 183 Eliklewish so’zlerden 183 Feyil jasawshi o’nimli, az o’nimli ha’m o’nimsiz affikslerdin’ dizimi 183 Atliq tiykarli feyil jasawshi affiksler 183 O’nimli 183 Az o’nimli 184 O’nimsiz 184 Kelbetlik tiykarli feyil jasawshi affiksler 184 O’nimli 184 Az o’nimli 185 O’nimsiz 185 Sanliq ha’m almasiq tiykarli feyil jasawshi affiksler 185 Az o’nimli 185 Ra’wish tiykarli feyil jasawshi affiksler 185 Az o’nimli 185 O’nimsiz 185 Eliklewish tiykarli feyil jasawshi affiksler 186 O’nimli 186 Az o’nimli 186 Bayanlawishliq so’z shaqabi ha’m tan’laq tiykarli feyil jasawshi affiksler 186 O’nimsiz 186 Feyilden feyil jasawshi affiksler 186 O’nimli 186 Az o’nimli 186 O’nimsiz 187 Ra’wish jasawshi o’nimli, az o’nimli ha’m o’nimsiz affikslerdin’ dizimi 187 Atliqtan ra’wish jasawshi affiksler 187 O’nimli 187 Az o’nimli 187 O’nimsiz 187 Kelbetlikten ra’wish jasawshi affiksler 188 O’nimli 188 Az o’nimli 188 Sanliqtan 188 Az o’nimli 188 O’nimsiz 188 Almasiqtan 188 Az o’nimli 188 O’nimsiz 188 Ra’wishten ra’wish jasawshi affiksler 189 O’nimli 189 Az o’nimli 189 O’nimsiz 189 Feyilden 189 O’nimsiz 189 Eliklewishten 189 O’nimsiz 189 Bayanlawishliq so’z shaqabinan 189 O’nimsiz 189 A’debiyatlar 190 Sha’rtli qisqartiwlar 194