ТАБИЯТТАН ПАЙДАЛАНЫУ ЭКОНОМИКАСЫНЫН ТИЙКАРЛАРЫ
ТАБИЯТТАН ПАЙДАЛАНЫУ ЭКОНОМИКАСЫНЫН ТИЙКАРЛАРЫ

Автор: Н.К.Аимбетов
Нокис «Илим» 2020

Китапта табият ресурсларын экономикалык бахалау, табиятты коргау искерлигинин экономикалык натийжелилигин есаплау методикасын уйрениуге хэм табияттан пайдаланыу экономикасынын баска да амелий аспектлерине итибар каратылды.
Бул китап автордын даслепки баспадан шыккан «Табияттан пайдаланыу экономикасынын теориялык тийкарлары» (2018 ж.) хэм «Табияттан пайдаланыу экономикасы амелиятынын тийкарлары» (2019 ж.) окыулык колланбаларынын тийкарында улыумаластырылган турде шыгарылып отыр.
Экономист канигелерди таярлауда экологиялык машкалалардын экономикалык аспектлерин теориялык жактан жане де теренирек тусинип алыуды, жахандеги экологиялык-экономикалык ой-пикир жетискенликлери менен экологиялык сиясаттын баслы багдарларын билиуди, экономикалык система менен коршаган орталык арасындагы оз-ара байланыстын ен ахмийетли нызамлылыкларын саулелендиретугын экономикалык моделлер менен ислесе билиуди талап етеди.
Бул жумыста сырт еллер университетлеринде «Коршаган орталык хэм табият ресурслары экономикасы» панин окытыу тажирийбеси кенирек колланылды.
Табияттан пайдаланыу экономикасы хэм коршаган орталыкты коргау машкалалары менен кызыгыушылар, жокары окыу орынларынын экономика канигелиги бойынша таярланып атырган талабалар хэм магистрантлар, сондай-ак усы тарау бойынша илим-изертлеу жумысларын алып барыушылар ушын арналган.
Китап Озбекстан Республикасы Илимлер академиясы Каракалпакстан болими Каракалпак табият илимлери илим-изертлеу институты Илимий кенесинин карары менен тастыйыкланган хэм баспага усынылган (12.08.2020, №11 баянлама).

М А З М У Н Ы

Алгы соз 197
I бап. «ТАБИЯТТАН ПАЙДАЛАНЫУ ЭКОНОМИКАСЫ» КУРСЫНЫН ПРЕДМЕТИ, МЕТОДОЛОГИЯСЫ ХЭМ УАЗЫЙПАЛАРЫ 203
1.1. Экологиялык машкалалар хазирги заман жамийетине кауип-катер сыпатында203
1.2. Табияттан пайдаланыу экономикасы хазирги экологиялык сиясаттын теориялык фундаменти сыпатында 207
1.3. Табияттан пайдаланыу экономикасынын тийкаргы тусиниклери 213
1.4. Экологиялык-экономикалык анализ методологиясы 220
II бап. ЭКОНОМИКАЛЫК СИСТЕМА ХЭМ КОРШАГАН ОРТАЛЫК: ОЗ-АРА БАЙЛАНЫС ХЭМ КАРАМА- КАРСЫЛЫКЛАР 222
2.1. Термодинамиканын биринши хэм екинши нызамлары. Материаллык баланстын тийкаргы тенлемеси 222
2.2. Экономикалык хэм экологиялык рауажланыу арасындагы оз-ара байланыстын тийкаргы моделлери 225
2.3. Тураклы рауажланыу тусиниги хэм критерийлери 229
Халсиз хэм кушли тураклылык 229
Тураклы рауажланыудын тийкаргы индикаторлары 229
III бап. ОНДИРИСТИН ЭКОЛОГИЯЛЫК ШЫГЫНЛАРЫ ХЭМ КОРШАГАН ОРТАЛЫКТАН ПАЙДАЛАНЫУДЫН ЭКОНОМИКАЛЫК ОПТИМУМЫ 235
3.1. Коршаган орталыктын экономикалык функциялары хэм оннан пайдаланыудын альтернатив шыгынлары 235
3.2. Ондиристеги экологиялык шыгынлардын еки тури. Табиятты коргау шыгынлары 238
3.3. Коршаган орталыктын патасланыуы хэм деградациясы натийжесиндеги экономикалык зыян 240
3.4. Коршаган орталыктан оптимал пайдаланыу модели 242
IV бап. ТАБИЯТТЫ КОРГАУ ЭКОНОМИКАСЫНДА СЫРТКЫ ЭФФЕКТЛЕР ТЕОРИЯСЫ 245
4.1. Сырткы эффектлер хаккында тусиник, онын себеплери хэм классификациясы 245
4.2. Сырткы эффектлерди интернализациялау зарурлиги. Интернализация машкаласына А.Пигудин жандасыуы 249
4.3. Меншик хукыкы позициясынан сырткы эффектлерди интернализациялау. Коуз теоремасы 251
V бап. КОРШАГАН ОРТАЛЫКТЫН САПАСЫ ЖАМИЙЕТЛИК БАЙЛЫК СЫПАТЫНДА 256
5.1. Сап жеке, сап жамийетлик хэм аралыклы байлыклар 256
5.2. Жамийетлик байлыкларга болган талап. «Билетсиз» машкаласы 258
5.3. Коршаган орталыктын оптимал сапасын аныклаудын тийкаргы методлары 260
5.3.1. Жамийетлик абаданшылык функциясын максимумлау 260
5.3.2. «Шыгынлар-утыслар» анализи 262
5.3.3. Коршаган орталыктын сапасын экономикалык бахалау 262
5.3.4. Линдаль жандасыуы 263
5.3.5. Жамийетлик танлау механизми. Эрроудын мумкин емеслик теоремасы 264
VI бап. ТАБИЙИЙ РЕСУРСЛАРДЫ ЭКОНОМИКАЛЫК БАХАЛАУ ХЭМ ТАБИЯТТЫ КОРГАУ ИСКЕРЛИГИНИН НАТИЙЖЕЛИЛИГИ 267
6.1. Экологиялык байлыклар хэм табийий ресурсларды экономикалык бахалаудын тийкаргы методлары 267
6.2. Декларацияланган хэм аныкланган абзаллыклар усыллары тийкарында табийий ресурслар менен экологиялык байлыкларды экономикалык бахалау 271
6.3. Коршаган орталыктын патасланыуынан корилген экономикалык зыянды бахалау методлары 273
6.4. Табиятты коргау илажларынын натийжелилик корсеткишлери 275
6.5. Уакыт, тауекелшилик хэм аныксызлык факторларын есапка алыу 276
6.5.1. Табиятты коргау шешимлерин тийкарлауда уакыт факторын есапка алыу 276
6.5.2. Тауекелшилик хэм аныксызлык анализи 278
VII бап. ТАБИЯТТАН ПАЙДАЛАНЫУ ЭКОНОМИКАСЫНЫН МАКРОЭКОНОМИКАЛЫК АСПЕКТЛЕРИ 280
7.1. Макроэкономикалык корсеткишлер системасындагы экологиялык хэм табийий-ресурслык факторлар 280
7.2. Миллий есап-китаплардын (счетлардын) интеграцияланган системасы 282
7.3. Коршаган орталыкты патаслаудын тараулык курамы. Табият сыйымлылыгы хэм ондирис экологиялылыгынын тийкаргы корсеткишлери 286
VIII бап. ТАБИЯТТАН ПАЙДАЛАНЫУДЫ ХЭМ ЭКОЛОГИЯЛЫК КАУИПСИЗЛИКТИ БАСКАРЫУ 290
8.1. Табияттан пайдаланыуды хэм экологиялык кауипсизликти баскарыу тусиниги хэм тийкаргы функциялары 290
8.2. Табияттан пайдаланыуды хэм экологиялык кауипсизликти баскарыу органларынын системасы 291
8.3. Экологиялык болжау системасы 303
8.4. Табияттан пайдаланыу хэм коршаган орталыкты коргау тарауында баклау, есап-китап жургизиу хэм кадагалау 305
8.4.1. Экологиялык мониторинг 305
8.4.2. Табияттан пайдаланыу хэм коршаган орталыкты коргауды есапка алыу хэм анализлеу 307
8.4.3. Коршаган орталыкка тасирди бахалау хэм экологиялык экспертиза 308
8.4.4. Экологиялык аудит 311
8.5. Табияттан пайдаланыу хэм табиятты коргау искерлигин хукыкый ретлестириу 314
IX бап. ЭКОЛОГИЯЛЫК СИЯСАТТЫН ТИЙКАРГЫ ПРИНЦИПЛЕРИ ХЭМ ИНСТРУМЕНТЛЕРИ 317
9.1. Хазирги экологиялык сиясаттын максети, парадигмалары хэм принциплери 317
9.2. Экологиялык сиясат инструментлерин бахалау критерийлери 319
9.3. Тиккелей экологиялык-экономикалык ретлестириудин тийкаргы инструментлери 322
9.4. Жанапай экологиялык-экономикалык ретлестириу инструментлери 326
9.4.1. Экологиялык субсидиялар 327
9.4.2. Экологиялык салыкка тартыу 330
9.4.3. Экологиялык кредитлеу системасынын инструментлери 335
9.4.4. Экологиялык камсызландырыу 339
9.4.5. Коршаган орталыкты патаслауга рухсатнамалар базары 340
9.5. Коршаган орталыкты патаслау мысалында экологиялык сиясат инструментлерин амелий колланыу 345
9.5.1. Катты шыгындыларды ретлестириу 346
9.5.2. Харекетлениуши дареклер аркалы эмиссияларды ретлестириу 348
X бап. ТАБИЯТТАН ПАЙДАЛАНЫУ ЭКОНОМИКАСЫ ХЭМ ЭКОЛОГИЯЛЫК СИЯСАТТЫН ХАЛЫК АРАЛЫК АСПЕКТЛЕРИ 350
10.1. Трансшегаралык экологиялык машкалалар хэм оларды шешиудин тийкаргы жоллары 350
10.1.1. Трансшегаралык экологиялык машкалалар тусиниги хэм озгешеликлери 350
10.1.2. Трансшегаралык экологиялык машкаланын кооператив емес шешими 351
10.1.3. Трансшегаралык экологиялык машкаланын кооператив шешими 353
10.2. Глобал экологиялык машкалалар 354
10.2.1. Глобал экологиялык машкалалар аныкламасы хэм тийкаргы озгешеликлери 354
10.2.2. Глобал экологиялык машкаланын кооператив емес хэм кооператив шешими 355
10.2.3. Глобал экологиялык машкаларды шешиудин тийкаргы инструментлери 357
10.3. Халык аралык экологиялык шолкемлер хэм келисимлер 358
XI бап. КАЙТА ТИКЛЕНЕТУГЫН ТАБИЙИЙ РЕСУРСЛАРДЫ ПАЙДАЛАНЫУ ХЭМ КОРГАУДЫН ЭКОЛОГИЯЛЫК-ЭКОНОМИКАЛЫК АСПЕКТЛЕРИ 361
11.1. Атмосфера хауасы хэм онын сапасын ретлестириу 361
11.1.1. Хауанын патасланыуы хэм онын дузилиси 361
11.1.2. Атмосфера хауасы сапасын ретлестириу инструментлери 364
11.2. Суу ресурсларын пайдаланыудын хэм коргаудын экологиялык-экономикалык аспектлери 368
11.2.1. Суу ресурсларынын классификациясы хэм олардын оз ара байланыслылыгы 368
11.2.2. Суу ресурсларынан пайдаланыудын экономикалык натийжелилиги 369
11.2.3. Суудын экономикалык бахасы хэм суудан пайдаланыу ушын толем 373
11.3. Жерден пайдаланыудын экологиялык-экономикалык машкалалары 374
11.3.1. Жерден пайдаланыудын экономикалык аспектлери (ауыл хожалыгы мысалында) 374
11.3.2. Жер ресурсларын экономикалык бахалауга тийкаргы жандасыулар 377
11.3.3. Жер ушын толем – жерден акылга уграс пайдаланыуды хошаметлеуши инструмент сыпатында 379
11.4. Биологиялык ресурсларды пайдаланыу хэм коргау машкалалары (балык ресурслары мысалында) 380
11.4.1. Балык ресурсларын натийжели болистириу 381
11.4.2. Балык аулаудын оптимал мугдары: статикалык хэм динамикалык тен салмаклылык 382
11.4.3. Балык ресурсларын ретлестириудин базар механизми 387
11.4.4. Балык ресурсларын аулауды экологиялык-экономикалык ретлестириу 388
XII бап. КАЙТА ТИКЛЕНБЕЙТУГЫН ТАБИЙИЙ РЕСУРСЛАРДЫ ПАЙДАЛАНЫУ ХЭМ КОРГАУДЫН ЭКОЛОГИЯЛЫК-ЭКОНОМИКАЛЫК АСПЕКТЛЕРИ 393
12.1. Кайта тикленбейтугын ресурс сыпатламасы хэм онын бар екенлигинин индикаторлары 393
12.2. Кайта тикленбейтугын ресурсты кайта ислеудин социаллык оптимал дарежеси – апиуайы модель 400
12.2.1. Хотеллинг кагыйдасы 400
12.2.2. Модель концепциясы хэм оны дузиу 401
12.3. Пайдалы казылмаларды экономикалык бахалау 404
Пайдаланылган адебиятлар 407